Η παρουσία του αυτοκρατορικού ρωσικού στόλου στο Αιγαίο τον 18ο αιώνα και η πενταετής παραμονή του στη Νάουσα της Πάρου, που συνοδεύτηκε από την εγκαθίδρυση μιας καινοφανούς «Ηγεμονίας του Αρχιπελάγους», αποτελεί ένα γεγονός ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας.

Για την παρουσία των Ρώσων στο Αιγαίο αφορμή υπήρξε το ξέσπασμα του Ρωσοτουρκικού Πολέμου του 1768-1774. Η αυτοκράτειρα της Ρωσίας, Αικατερίνη Β’, επιθυμώντας να επεκτείνει την επιρροή του κράτους της προς τη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο, αποφάσισε την κατάπλευση του ρωσικού στόλου προς το Αιγαίο. Βασική στρατηγική στόχευση των Ρώσων στα ύδατα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν να παύσει η Μαύρη Θάλασσα να αποτελεί «οθωμανική λίμνη» και συνεπακόλουθα να υπάρχουν συνθήκες ελεύθερης ναυσιπλοΐας στα Δαρδανέλια και στα Στενά του Βοσπόρου. Ταυτόχρονα, η Ρωσική Αυτοκρατορία επιθυμούσε τη δημιουργία μιας μόνιμης ναυτικής βάσης στο Αιγαίο, με τη δημιουργία μιας ομόδοξης νησιωτικής κυβέρνησης, που θα τελούσε υπό ρωσική προστασία, χωρίς ωστόσο αυτή να έχει χαρακτηριστικά αποικίας.

Η «Εκστρατεία του Αρχιπελάγους», όπως ονομάστηκε, θα ξεκινούσε μια απαιτητική διαδρομή από τη Βαλτική Θάλασσα, υπό τις εντολές του ναυάρχου Αλεξέι Ορλώφ, και θα έφτανε στο Αιγαίο πέλαγος στις αρχές του 1770, έχοντας περάσει από σημαντικούς λιμένες της Ευρώπης.

Η ρωσική παρουσία στην περιοχή λειτούργησε ενθαρρυντικά για την εμφάνιση πολλών εστιών ξεσηκωμού σε περιοχές στις οποίες ελληνικοί πληθυσμοί βρίσκονταν ήδη σε επαναστατικό αναβρασμό εναντίον της οθωμανικής επικυριαρχίας και ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, όπου πραγματοποιήθηκε αποβίβαση ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων. Παρά τα κινήματα σε πολλές γεωγραφικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την υπόσχεση για περαιτέρω στρατιωτική βοήθεια από μέρους της Ρωσίας, οι προσπάθειες αυτές δεν ευοδώθηκαν. Η απομάκρυνση των ρωσικών δυνάμεων από την Πελοπόννησο το καλοκαίρι του 1770 και η δυναμική αντίδραση από την πλευρά της Πύλης θα οδηγούσαν σε αιματηρή αποτυχία και το 1771 θα «έσβηνε» η επαναστατική φλόγα των Ελλήνων, με βαρύ «φόρο» αίματος.

Παρά την οικτρή αποτυχία των «Ορλωφικών», όπως θα έμεναν γνωστά στην ελληνική ιστοριογραφία, η παρουσία του στόλου του «Αρχιπελάγους» στο Αιγαίο συνοδεύτηκε από επιτυχία για τα ρωσικά συμφέροντα. Οι ναυτικές δυνάμεις της Ρωσίας κατάφεραν ένα καίριο χτύπημα, συντρίβοντας τον οθωμανικό στόλο στη ναυμαχία του Τσεσμέ, τον Ιούλιο του 1770.

Η νίκη αυτή θεωρείται από τις σημαντικότερες στην ιστορία του πολεμικού ναυτικού της Ρωσίας, καθώς για πρώτη φορά ο σχετικά νέος σε ηλικία ρωσικός στόλος είχε μια τέτοιου μεγέθους επιτυχία. Η επικράτηση των Ρώσων στη θάλασσα θα οδηγούσε στη μονιμοποίηση της παρουσίας τους στο Αιγαίο, καθώς λίγους μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 1770, θα εγκατασταθούν στην Πάρο και πιο συγκεκριμένα στη Νάουσα.

Η «Auza», όπως θα έμενε γνωστή η Νάουσα στη ρωσική ιστοριογραφία, θα αποτελούσε το κέντρο επιχειρήσεων του ρωσικού στόλου αλλά και διοικητικό κέντρο της «Μεγάλης Ηγεμονίας του Αρχιπελάγους». Ο συγκεκριμένος όρμος των Κυκλάδων προτιμήθηκε από τους Ρώσους επειδή ήταν σημείο προστατευμένο από τους βοριάδες και είχε βάθος που ευνοούσε το δέσιμο μεγάλων πολεμικών πλοίων. Η εικόνα της Πάρου όπως παρουσιάζεται στις πηγές εντυπωσιάζει, καθώς στο νησί ήταν εγκατεστημένοι πάνω από 10.000 στρατιώτες, ενώ υπήρχαν αμυντικές οχυρώσεις, ναυπηγείο, δύο νοσοκομεία καθώς και μία εκκλησία.

Η μονιμοποίηση της εγκατάστασης των Ρώσων στις Κυκλάδες θα επισφραγιζόταν από την εισαγωγή ενός πολιτικού συστήματος. Η θεσμοθέτηση μιας καγκελαρίας προέβλεπε την παρουσία τριών εκλεγμένων αντιπροσώπων από τα τοπικά νησιωτικά συμβούλια με φοροεισπρακτικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Στη ρωσική «Ηγεμονία» είχαν προσχωρήσει στην ουσία οι Κυκλάδες, ενώ έως το 1774 προστέθηκαν η Πάτμος και η Σάμος.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά την εναλλαγή στη διακυβέρνηση που γνώρισαν οι τοπικές νησιωτικές κοινότητες και τις ελπίδες που τη συνόδευαν, η ρωσική διακυβέρνηση θα λάμβανε τελικώς τη μορφή μιας φορολογικής επικυριαρχίας επί των νησιωτικών πληθυσμών, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που παρατηρήθηκαν αυθαιρεσίες από τους εκπροσώπους της ρωσικής στρατιωτικής εξουσίας στην περιοχή.

Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος θα έληγε το 1774, με νικήτρια τη Ρωσία. Η παύση των εχθροπραξιών σφραγίστηκε με την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Ως αποτέλεσμα αυτής της συνθήκης, η Ρωσία αναγνωρίστηκε ως προστάτιδα δύναμη για τους ομόθρησκους λαούς της περιοχής, με τα πλοία που ανήκαν σε ορθόδοξους στο θρήσκευμα να αποκτούν το δικαίωμα να πλέουν υπό τη ρωσική σημαία. Η ισχυροποίηση της θέσης του ρωσικού εμπορίου οδήγησε στην ανάπτυξη πόλεων όπως η Οδησσός, που αποτέλεσε ισχυρό πόλο έλξης για το θαλασσινό εμπόριο των Ελλήνων.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα ετίθεντο τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός πολυάριθμου εμπορικού στόλου, ο οποίος τις επόμενες δεκαετίες θα συνέβαλε με καθοριστικό τρόπο στην άνοδο του ελληνικού εμπορικού ναυτικού, το οποίο με τη σειρά του θα πρόσφερε τα μέγιστα για την επιτυχή έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης. Ο μεγάλος ρωσικός στόλος θα παρέμενε στο Αιγαίο μέχρι και το 1775, οπότε και θα επέστρεφε σε πάτριους λιμένες, αφήνοντας πίσω ένα σημαντικό κεφάλαιο για την κυκλαδίτικη ναυτιλιακή ιστορία.

Μια προσπάθεια διατήρησης, ανάδειξης αλλά και εμπλουτισμού αυτής της ανεξιχνίαστης ιστορίας αποτελεί και η έκθεση «Η Πάρος μέσα από τη ρωσική χαρτογραφία, 1770-1775», που φιλοξενείται στα κελιά της Μονής του Αγίου Ιωάννη Δέτη στην Πάρο και λειτουργεί ως μουσείο από το 2014. Η έκθεση αποτελείται από μέχρι πρότινος αδημοσίευτους χειρόγραφους χάρτες της ρωσικής αποστολής στο Αιγαίο, καθώς και χάρτες που ανήκουν στον «Άτλαντα του Αρχιπελάγους» του 1788, οι οποίοι έχουν τη μορφή ψηφιακών αντιγράφων και παρουσιάζονται σε μεγάλο μέγεθος και υψηλή ευκρίνεια.

Η έκθεση έχει βασιστεί στη συστηματική ιστορική έρευνα σε ρωσικά, ευρωπαϊκά και ελληνικά αρχεία, που έλαβε χώρα το 2012-2013, με χορηγία του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη. Επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας ήταν η διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών, Τζελίνα Χαρλαύτη.

Το μουσείο ανήκει στο Περιβαλλοντικό και Πολιτιστικό Πάρκο Πάρου, μια δημοτική Α.Ε. που ιδρύθηκε το 2009 και λειτουργεί με γνώμονα την προστασία και την ανάδειξη της χερσονήσου του Αϊ-Γιάννη Δέτη. Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Πάρκου Πάρου από την ίδρυσή του μέχρι και το 2019 διετέλεσε η κ. Ελισάβετ Παπαζώη, πρώην υπουργός Πολιτισμού αλλά και πρώην υπουργός Αιγαίου, ενώ τη θέση υπηρετεί αυτή τη στιγμή ο κ. Ανδρέας Ανδρεόπουλος, καθηγητής του ΕΜΠ.

Ιστορικά επεισόδια, όπως είναι η παρουσία των Ρώσων στο Αιγαίο, υπογραμμίζουν τη διαχρονική σημασία του Αιγαίου πελάγους ως τόπου με ιδιαίτερο γεωστρατηγικό και εμπορικό ενδιαφέρον. Ταυτόχρονα συνιστούν χαρακτηριστικά παραδείγματα για το πώς ένα ιστορικό συμβάν μπορεί να ερμηνευτεί και να αφομοιωθεί στην ιστορική μνήμη δύο λαών με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Στην ελληνική κοινή μνήμη έχει διατηρηθεί η πικρή ανάμνηση των «Ορλωφικών», ενώ για τη Ρωσία η «Εκστρατεία του Αρχιπελάγους» και η ναυμαχία του Τσεσμέ αποτελούν χρυσές σελίδες της κληρονομιάς του πολεμικού της ναυτικού.

Η συστηματική καταγραφή και η ανάδειξη τέτοιου είδους ιστορικών συναντήσεων μεταξύ δύο λαών αποτελούν αδιαμφισβήτητα χρέος της κοινωνίας τού σήμερα, καθώς μέσω της παρουσίασής τους αντιλαμβανόμαστε το πώς ένα ολιγόχρονο επεισόδιο τοπικής ιστορίας αφήνει το αποτύπωμά του στον χώρο, επηρεάζοντας εμμέσως τη μοίρα ενός ολόκληρου έθνους λίγες δεκαετίες αργότερα.

*Το παρόν κείμενο αποτελεί συντομευμένη εκδοχή του άρθρου «The unexplored maritime history of the Cyclades ‒ Naoussa as a Russian Naval Station after the Orlov Revolt: discovering the “Paros through Russian Cartography, 1770-1775” exhibition», που δημοσιεύτηκε στην αγγλική γλώσσα στο τεύχος Σεπτεμβρίου 2021 των Ναυτικών Χρονικών.